CYMDEITHAS OWAIN GLYNDŴR
Gwibdaith Dyffryn Teifi – Medi 16^eg, 2023

       Cysylltir hanes Owain Glyndŵr yn aml â gogledd-ddwyrain y wlad - etifeddodd diroedd ei dad yng Nglyndyfrdwy a Chynllaith ym Mhowys Fadog.

       Roedd teulu ei fam yn y de-orllewin, fodd bynnag, a daliasant diroedd yn Is Coed a Gwynionydd yn y Deheubarth.

       Bydd y daith heddiw yn ymweld â safleoedd sy’n   gysylltiedig ag Owain yn nyffryn Teifi, ac wedi hynny byddwn yn cynnal CCB y Gymdeithas yng Ngwesty’r Porth yn Llandysul.

 

CASTELLNEWYDD EMLYN

       Mae'n debyg i'r castell gael ei sefydlu gan Maredudd ap Rhys tua 1240, a fyddai'n ei wneud yn un o'r ychydig gestyll yn Nyfed a adeiladwyd mewn carreg gan y Cymry.

Castellnewydd Emlyn

       Ildiodd Siencyn ap Llywelyn yn rhydd Gastell-newydd Emlyn i luoedd Glyndŵr ar ddechrau Gorffennaf 1403, ond daliwyd hi drachefn yna gan Thomas, arglwydd Carew.

       Datgelwyd gweddillion dynol wrth adeiladu maes parcio gerllaw yn y blynyddoedd diwethaf, a datgelodd gwaith pellach wal ddeheuol capel a phum man claddu.

 

 

CILGERRAN

       Lleolir y castell ar derfyn llanwol afon Teifi ac mae ganddo hanes diddorol.

       Mae'n gysylltiedig â stori Nest ferch Rhys ap Tewdwr a’i chipiwyd gan Owain ap Cadwgan o ‘Cenarth Bychan’.

Castell Cilgerran

       Cipiwyd y castell gan yr Arglwydd Rhys yn 1164, ac yna gan Llywelyn Fawr yn 1215. Ymosododd lluoedd Glyndŵr ar y castell a’i ddifrodi yn 1405, a hwyrach eu bod hefyd wedi ei ddal am ychydig amser.

 

ABERTEIFI

       Adeiladwyd castell pren yn 1110 gan Gilbert de Clare - bu'r Cymry a'r Normaniaid wedi ymladd dros dref Aberteifi am lawer o flynyddoedd.

       Enillodd Yr Arglwydd Rhys y castell i’r Cymry am y tro cyntaf yn 1165, a ailadeiladodd mewn carreg bum mlynedd yn ddiweddarach.

Castell Aberteifi

       Cynhaliodd yr Eisteddfod gyntaf yno yn 1176, a gwahoddodd feirdd a cherddorion i berfformio a chystadlu fel dathliad o'r iaith Gymraeg a'i diwylliant.

       Mae’n debyg i’r castell gael ei gymryd gan Glyndŵr a’i gynghreiriaid Ffrengig ar ôl ‘brwydr’ Woodbury Hill yn Awst 1405. Ni adawodd yr olaf o filwyr Ffrainc yr ardal hyd ddiwedd Mawrth 1406.

MAP ISCOED & GWYNIONYDD

 

TIR GLYNDŴR

       Owain oedd arglwydd Is Coed Uwch Hirwern a Gwynionydd Is Cerdin - bu ei rieni yn berchen ar y tiroedd hyn ers tua 1360.

       

       Roedd ffin y tiroedd hyn yn dilyn Afon Teifi o Bontbren Pwll-crŵyn bron i Gastell Gwynionydd.

       Yna dilynodd Afon Cerdin ac Afon Ceri i'r arfordir, lle'r oedd y teulu'n berchen porthladdoedd Llangrannog a Thresaith.

       Yna dilynodd y ffin Afon Saith ac Afon Hirwern tua'r de i Bontbren Pwll-crŵyn - ffurfiodd Afon Ceri y ffin rhwng Is Coed a Gwynionydd.

Pont Ceri

 

TEULU ELEN

       Roedd gan fam Glyndŵr, Elen, chwaer Marged, brawd Owain, a hefyd hanner brawd Maredudd.

       Nhw oedd aelodau tirfeddianwyr annibynnol olaf teulu brenhinol y Deheubarth a gallent olrhain eu hachau yn ôl o’r Arglwydd Rhys i Hywel Dda.

       Pan roedd Yr Arglwydd Rhys yn rheoli’r Deheubarth, ymestynnai ei diroedd o ffin Lloegr i Benfro, ac o arfordir y de i Afon Dyfi ger Machynlleth.

       Erbyn y 14^eg ganrif, roedd y tiroedd hyn wedi'u lleihau'n fawr gan goncwest ac atafaeliad gan frenhinoedd Lloegr, fodd bynnag.

 

TREFGARN OWAIN

       Daeth marwolaeth ewythr Elen, Owain ap Llywelyn, ac yna ei brawd, Owain ap Tomas, â llinach wrywaidd y Deheubarth i ben.

       Roedd ei hewythr yn arglwydd Trefgarn Owain yng ngogledd Sir Benfro ac, wedi iddo farw yn ddi-blant tua 1360, etifeddwyd ei diroedd gan chwaer Elen, Marged. Meibion ​​Marged, Rhys a Gwilym ap Tudur, a gipiodd Gastell Conwy yn Ebrill 1401.

       Mae yna ddamcaniaeth mai dyma oedd man geni Glyndŵr, ac y gallai Elen fod wedi mynd i esgor wrth ymweled â'i hewythr oedd yn marw.

 

LLANDYSUL

       Lleolir Llandysul yn Gwynionydd Is Cerdin, ac y mae lai na milltir o'i therfyn â Gwynionydd Uwch Cerdin. Dim ond yr ochr arall i'r ffin yw Castell Gwynionydd:

       Byddai Glyndŵr a'i hynafiaid wedi dal Llys yn Llandysul - a dichon ei fod ar safle Gwesty'r Porth.

 

 

       Atafaelwyd tiroedd Owain - yn cynnwys y rhai yn y Deheubarth - gan Harri IV ym mis Tachwedd 1400, a rhoddwyd hwynt i hanner brawd Harri, John Beaufort, iarll Gwlad yr Haf.

 

CYMDEITHAS OWAIN GLYNDŴR SOCIETY

DYFFRYN TEIFI 2023

 

 

KEY:

1 Llandysul - Gwesty’r Porth (Hotel)

2 Castellnewydd Emlyn

3 Castell Cilgerran

4 Castell Aberteifi (Cardigan)

5 Pont Ceri

6 Murlun Calon Tysul (Mural)